Stowarzyszenie na Rzecz Integracji
i Rozwoju Społecznego „Grono”
Dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla dzieci migrantów i uchodźców
W listopadzie w Warszawie wzięliśmy udział w dwudniowej, międzynarodowej konferencji poświęconej dostępowi do wymiaru sprawiedliwości dla dzieci migrantów i uchodźców oraz szeroko rozumianej ochronie praw dziecka.
Przez dwa intensywne dni słuchaliśmy wystąpień ekspertów z Polski i zagranicy – m.in. z UNICEF Italy i UNICEF Poland, przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości, Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, organizacji międzynarodowych, fundacji oraz instytucji publicznych.
To nie były tylko teoretyczne wystąpienia. Konferencja bardzo jasno pokazała, z jakimi konkretnymi problemami mierzą się dzieci cudzoziemskie w kontakcie z systemem prawnym i pomocowym – oraz co możemy zrobić, żeby ten system faktycznie je chronił.
W tym wpisie podsumowujemy najważniejsze wnioski i kierunki działań, które zabieramy ze sobą do dalszej pracy.
O czym rozmawialiśmy na konferencji?
Podczas paneli i dyskusji przewijały się szczególnie trzy duże tematy:
- Jak stworzyć system wymiaru sprawiedliwości, w którym dziecko czuje się bezpiecznie i traktowane z szacunkiem?
- Jakie są specyficzne wyzwania dzieci-uchodźców i dzieci-migrantów?
- Jaką rolę odgrywają opieka zastępcza, wsparcie prawne oraz alternatywy dla detencji?
📝 Detencja – to umieszczenie cudzoziemców (w tym dzieci) w strzeżonych ośrodkach, gdzie mają ograniczoną wolność poruszania się, zazwyczaj w związku z procedurami pobytowymi lub deportacyjnymi. Alternatywy dla detencji to np. piecza zastępcza, programy nadzoru czy specjalistyczne placówki otwarte.
Wspólny mianownik był jeden: dziecko nie może „znikać” w systemie. Potrzebujemy rozwiązań, które je widzą, rozumieją jego sytuację i wspierają od pierwszego kontaktu z instytucjami – niezależnie od języka, statusu prawnego czy doświadczeń związanych z wojną lub migracją.
Konferencja nie skończyła się na opisaniu problemów. Kluczowym elementem były propozycje bardzo konkretnych rozwiązań.
1. Punkt koordynacji międzyinstytucjonalnej dla dzieci cudzoziemskich
Dziś szkoły, policja, sądy, prokuratura, kuratorzy i pomoc społeczna często działają równolegle – czasem obok siebie, a nie razem.
Stworzenie jednego punktu koordynacji umożliwiłoby:
- dbanie o przepływ informacji między instytucjami,
- monitorowanie spraw dzieci pokrzywdzonych przemocą,
- wspieranie szkół i rodzin w procedurach,
- pomoc w tworzeniu indywidualnych planów pomocy dla konkretnego dziecka.
Cel: dziecko nie „znika” w systemie, a ktoś realnie czuwa nad przebiegiem jego sprawy.
2. Model współpracy: psycholog + mediator kulturowy
Sama znajomość języka to za mało. Na konferencji wielokrotnie padło zdanie: „tłumacz językowy nie tłumaczy emocji ani kultury”.
Dlatego potrzebny jest duet: psycholog i mediator kulturowy, który:
- wspólnie bierze udział w rozmowach z dziećmi,
- pomaga nazwać emocje, ale też wyjaśnić kontekst kulturowy,
- korzysta z kart komunikacyjnych w językach dzieci (np. ukraińskim, rosyjskim),
- wdraża narzędzia komunikacji alternatywnej (AAC).
📝 AAC (ang. Augmentative and Alternative Communication) – to metody porozumiewania się inne niż mowa, np. obrazki, symbole, tablice komunikacyjne czy aplikacje na tabletach, które pomagają dzieciom wyrazić myśli i emocje, gdy barierą jest język, niepełnosprawność lub trauma.
Cel: prawidłowe zrozumienie dziecka i jego środowiska, zamiast powierzchownej rozmowy ograniczonej tylko do „czy rozumiesz po polsku?”.
3. „Przyjaciel Dziecka” – stała osoba towarzysząca w procedurach
Eksperci podkreślali ogromne znaczenie funkcji osoby, która po prostu jest z dzieckiem w całym procesie: od pierwszego przesłuchania po moment zakończenia sprawy.
„Przyjaciel Dziecka” to:
- specjalnie przeszkolona osoba,
- obecna przy trudnych rozmowach i w momentach długiego oczekiwania,
- dająca wsparcie emocjonalne przed, w trakcie i po przesłuchaniu,
- budująca z dzieckiem stałą relację opartą na poczuciu bezpieczeństwa.
Cel: dziecko nie jest pozostawione samo sobie w najbardziej stresujących momentach.
4. Wielojęzyczne standardy ochrony dzieci
Wielu uczestników konferencji zauważało, że procedury ochrony dzieci w placówkach istnieją, ale tylko po polsku.
To oznacza, że dziecko cudzoziemskie często nie ma pojęcia:
- jakie ma prawa,
- gdzie zgłosić przemoc,
- co się z nim dzieje w danej procedurze.
Potrzebne są:
- materiały w języku ukraińskim i rosyjskim,
- proste karty informacyjne „Twoje prawa”, „Gdzie zgłosić przemoc?”,
- zestawy obrazkowe dla dzieci, które jeszcze nie mówią w żadnym z tych języków.
Cel: dzieci cudzoziemskie wiedzą, jak szukać pomocy.
5. Moduł „Bezpieczna rozmowa” dla szkół i instytucji
Szkoły bardzo często jako pierwsze widzą przemoc, ale brakuje im narzędzi, żeby odpowiednio zareagować – szczególnie gdy w grę wchodzi dziecko uchodźcze lub migranckie.
Dlatego ważny jest moduł szkoleniowy „Bezpieczna rozmowa”, który obejmuje:
- szkolenia dla nauczycieli z pracy z dzieckiem uchodźcą,
- edukację o różnicach kulturowych i prawnych,
- wyjaśnienie, jak zgłaszać przemoc, nie narażając rodziny na ryzyko deportacji,
- warsztaty międzyinstytucjonalne: szkoła + pomoc społeczna + policja.
Cel: szkoła staje się realnym, bezpiecznym miejscem pierwszego wsparcia.
6. Edukacja rodziców cudzoziemskich
W wielu kulturach przemoc „wychowawcza” jest rozumiana inaczej niż w Polsce.
Dlatego konieczna jest:
- edukacja rodziców o polskim prawie i zakazie przemocy,
- warsztaty o bezpiecznych metodach wychowawczych,
- grupy wsparcia dla rodziców uchodźców i migrantów,
- informatory w wielu językach.
Cel: zmniejszenie ryzyka przemocy „kulturowej” – czyli sytuacji, gdy przemoc jest usprawiedliwiana tradycją lub „tym, co normalne u nas”.
7. Program szybkiej interwencji dla dzieci cudzoziemskich
Dzieci cudzoziemskie często boją się zgłosić przemoc, bo obawiają się, że doprowadzi to do deportacji ich rodziny.
Dlatego potrzebny jest program szybkiej interwencji, który zapewni:
- możliwość bezpośrednich konsultacji kryzysowych dla dziecka,
- szybką ocenę ryzyka,
- anonimowe kanały zgłoszeń,
- interwencje w sytuacjach nagłych z udziałem psychologa.
Cel: zapewnienie dzieciom bezpiecznego sposobu zgłaszania przemocy.
8. Narzędzia diagnostyczne dla dzieci nie mówiących po polsku
Dziecko, które nie zna języka, często nie potrafi nazwać przemocy ani swoich emocji.
Dlatego potrzebne są:
- obrazkowe narzędzia do rozmowy o przemocy (z wykorzystaniem AAC),
- karty emocji w wielu językach,
- narzędzia diagnostyczne dostosowane do dzieci z traumą wojenną,
- pytania pomocnicze uwzględniające różnice kulturowe.
Cel: umożliwienie dziecku opowiedzenia swojej historii w sposób, który jest dla niego dostępny.
9. Zespół specjalistyczny ds. dzieci cudzoziemskich
Jedna instytucja nie jest w stanie odpowiedzieć na wszystkie potrzeby dziecka pokrzywdzonego przemocą, które jest jednocześnie migrantem lub uchodźcą.
Potrzebny jest zespół specjalistyczny, w którym znajdą się m.in.:
- psycholog dziecięcy,
- psychotraumatolog,
- tłumacz/mediator kulturowy,
- pedagog,
- prawnik,
- koordynator dziecka.
Cel: kompleksowa opieka zamiast rozproszonych, pojedynczych działań.
10. Monitoring sytuacji dzieci cudzoziemskich i raportowanie
Bez danych trudno o realną zmianę systemową.
Dlatego ważne jest:
- analizowanie przypadków przemocy,
- tworzenie statystyk i katalogu problemów,
- opracowywanie corocznych raportów i rekomendacji,
- wskazywanie luk systemowych instytucjom odpowiedzialnym za zmiany prawa i praktyki.
Cel: budowanie długofalowej, systemowej zmiany, a nie tylko reagowanie na pojedyncze, nagłośnione przypadki.
Co dalej?
Konferencja w Warszawie była dla nas nie tylko źródłem wiedzy, ale przede wszystkim punktem wyjścia do konkretnych działań.
Widzimy wyraźnie, że:
- dzieci cudzoziemskie potrzebują spójnego, dobrze skoordynowanego systemu wsparcia,
- kluczowe jest łączenie perspektywy prawnej, psychologicznej i kulturowej,
- szkoły, instytucje i organizacje pozarządowe muszą współpracować znacznie ściślej niż dotychczas.
Te dziesięć kierunków traktujemy jako mapę drogową – listę zadań, które krok po kroku można przekładać na projekty, procedury i realne zmiany w praktyce.
Będziemy do nich wracać w naszych kolejnych działaniach, projektach i materiałach edukacyjnych.